Dịch bệnh bí ẩn hủy hoại thận hàng nghìn thanh niên
Trong nhiều năm, Oscar bắt đầu ngày mới bằng nhịp dao rựa chặt mía trên những cánh đồng gần nhà ở El Salvador.
Vào những buổi sáng bình thường, người đàn ông 33 tuổi làm việc từ khi trời còn tối, cố gắng tránh cái nóng và độ ẩm ngột ngạt. Nhưng đến một sáng tháng 6/2025, Oscar không cầm dao mà nắm tay vợ, cùng ngồi trong phòng chờ một phòng khám nhỏ ở thị trấn Tierra Blanca. Anh đến khám để kiểm tra liệu thận của mình có đang suy yếu hay không.
Từ cuối những năm 1990, một dịch bệnh bí ẩn bắt đầu lan rộng ở Bajo Lempa, khu vực ven biển Thái Bình Dương của El Salvador, nơi tọa lạc thị trấn Tierra Blanca. Căn bệnh được gọi là thận mạn tính không rõ nguyên nhân (CKDu) chủ yếu ảnh hưởng đến người từ 20 đến 50 tuổi, phần lớn là công nhân nông nghiệp, không có yếu tố nguy cơ thông thường. Tại Bajo Lempa, cứ 4 người đàn ông trưởng thành thì có một người mắc bệnh thận, so với tỷ lệ toàn cầu chỉ là một trên 10 người. Khoảng 17% nam giới trong vùng sống chung với suy thận.
Dù CKDu được phát hiện sớm nhất tại khu vực này, nhiều ổ dịch khác cũng đã xuất hiện ở Trung Mỹ và nhiều nơi trên thế giới. Chuyên gia y học Emmanuel Jarquín cho biết hàng chục nghìn người có thể đã tử vong vì CKDu, và con số này vẫn tiếp tục tăng.
"Đây là vấn đề nghiêm trọng nhất liên quan đến bệnh thận trên toàn cầu hiện nay", Jarquín nhận định.
Ông thành lập AGDYSA, một tổ chức khoa học ở San Salvador vào năm 2007 để bảo vệ người nông dân khỏi bệnh thận và các rủi ro nghề nghiệp. Do số ca bệnh quá nhiều, AGDYSA đã mở thêm văn phòng tại Tierra Blanca vào năm 2023.
"Người dân biết mình mắc bệnh, nhưng không có phương pháp điều trị. Không biện pháp phòng ngừa, không chạy thận. Sức khỏe họ suy giảm nhanh chóng. Đó là một vòng luẩn quẩn", Jarquín nói.
Nguyên nhân và tác động
Nguyên nhân chính xác của dịch bệnh vẫn chưa rõ ràng, nhưng đa số nhà khoa học cho rằng lao động cường độ cao trong thời tiết nóng là yếu tố chính khiến công nhân trồng mía mắc bệnh. CKDu cũng được phát hiện ở nông dân trồng lúa, công nhân xây dựng và thợ mỏ.
Nhiều chuyên gia lo ngại biến đổi khí hậu sẽ làm gia tăng tỷ lệ CKDu. Tháng 5/2025, Tổ chức Y tế Thế giới đã công nhận bệnh thận là nguyên nhân chính gây tử vong và tàn tật, đồng thời kêu gọi tăng cường các biện pháp phòng ngừa.
Ollie Jay, nhà sinh lý học tại Đại học Sydney, nhận định bệnh thận phản ánh rõ tác động lâu dài của nhiệt lên cơ thể. Tình trạng ở Bajo Lempa là tín hiệu cảnh báo sớm cho cả thế giới.
Hơn 20 năm trước, khi những thanh niên khỏe mạnh ở Bajo Lempa bắt đầu xuất hiện triệu chứng mệt mỏi và thiếu máu, họ cho rằng nguyên nhân là do làm việc kiệt sức. Fabiano Amorim, nhà sinh lý học tại Đại học New Mexico, so sánh những người cắt mía như vận động viên marathon, thường làm việc trong tình trạng thiếu ăn và thiếu nước.
Họ không có lựa chọn nghỉ ngơi vì cần nuôi gia đình. Nhiều người chỉ dùng ibuprofen rồi quay lại làm việc. Tuy nhiên, cơn mệt mỏi ngày càng trầm trọng, đến mức nhiều người không thể rời giường. Một số đến Bệnh viện Quốc gia Rosales ở San Salvador và phát hiện thận đã bị tổn thương nghiêm trọng.
Khi đó, bác sĩ Ricardo Leiva và thực tập sinh Ramón García-Trabanino không hiểu nguyên nhân, vì những bệnh nhân trẻ đều không có bệnh nền.
"Họ quá trẻ... Tôi không có câu trả lời. Đó như một vụ thảm sát", García-Trabanino nhớ lại.
Cả hai bác sĩ không có thời gian để suy nghĩ nhiều. "Tôi bắt đầu làm việc lúc 5 giờ sáng và về khi trời tối", Leiva kể.
Lan rộng toàn cầu
Năm 2002, Leiva và García-Trabanino công bố báo cáo đầu tiên về căn bệnh này. Ban đầu, nó được coi là bệnh thận địa phương, nhưng sau đó các điểm nóng khác được phát hiện ở Nicaragua. Marvin Gonzalez Quiroz, bác sĩ và nhà dịch tễ học từ Nicaragua, cho biết: "Không ai tin vào tỷ lệ mắc bệnh mà chúng tôi báo cáo".
Các nghiên cứu tại Mexico, Costa Rica, Panama, Ấn Độ và Sri Lanka cũng ghi nhận vấn đề tương tự. Nguyên nhân có thể là thuốc trừ sâu, kim loại nặng, tác nhân gây bệnh, thuốc kháng viêm và căng thẳng nhiệt mạn tính. Hiện nay, căng thẳng nhiệt được coi là yếu tố chính.
Daniel Vecellio, nhà khí tượng sinh học tại Đại học Nebraska Omaha, giải thích rằng cơ thể con người duy trì nhiệt độ ổn định quanh ngưỡng 36-37°C và tiêu tốn nhiều năng lượng để làm mát. Khi mạch máu giãn và cơ thể đổ mồ hôi, tình trạng mất nước khiến thận phải làm việc quá sức, gây giảm chức năng thận ngay cả ở người khỏe mạnh.
Catharina Giudice, bác sĩ tại Đại học Harvard, cho rằng thận rất dễ bị tổn thương do nhu cầu trao đổi chất cao. Những người lao động ngoài trời thường bị mất nước dù đã uống nước thường xuyên.
Thận có khả năng phục hồi sau căng thẳng nhiệt, nhưng tổn thương lặp đi lặp lại sẽ tích tụ thành bệnh mạn tính. Giudice giải thích rằng các chấn thương nhỏ, liên tiếp có thể dẫn đến suy thận. Kết quả sinh thiết cho thấy tổn thương tập trung ở ống thận, nơi tái hấp thu nước và dưỡng chất.
Phát hiện và phòng ngừa
Zachary Schlader, nhà sinh lý học tại Đại học Indiana Bloomington, đang tìm kiếm các dấu hiệu sớm của tổn thương thận. Trong nghiên cứu tại Nicaragua, ông phát hiện dấu hiệu tổn thương ống thận xuất hiện trước khi creatinine tăng. Mức bạch cầu trong nước tiểu và giảm hemoglobin cũng là dấu hiệu cảnh báo sớm. Schlader cho rằng căng thẳng nhiệt gây viêm toàn thân, và CKDu là kết quả của tổn thương trong thận và toàn cơ thể.
Madeleine Scammell, nhà khoa học tại Đại học Boston, nhận xét: "Người lao động trẻ ban đầu khỏe mạnh, nhưng chuyển nhanh sang bệnh thận giai đoạn 4".
Laura Sánchez-Lozada, nhà sinh lý học tại Mexico City, nghiên cứu tác động của đồ uống có đường và thuốc kháng viêm lên CKDu. Nhiều công nhân dùng nước ngọt thay nước sạch, dẫn đến mất nước và tổn thương thận.
Tại Bajo Lempa, các nhà nghiên cứu còn nghi ngờ thuốc trừ sâu và kim loại nặng là nguyên nhân gây bệnh. Tại Sri Lanka, các nghiên cứu đã chỉ ra mối liên hệ giữa glyphosate và CKDu. Loại hóa chất này khó phân hủy trong điều kiện nước ngầm giàu khoáng, khiến nó tồn tại lâu dài trong nguồn nước sinh hoạt.
Anna Strasma, bác sĩ tại Đại học Duke, cho rằng CKDu có thể là tập hợp các bệnh với nhiều nguyên nhân khác nhau. Ở Nepal, người làm việc tại Malaysia và Trung Đông cũng có tỷ lệ suy thận cao. Strasma và nhóm nghiên cứu đang khảo sát nông dân Kenya và phát hiện dấu hiệu bệnh tại California và Texas.
Vecellio lưu ý rằng nhiệt từ lâu đã được xác định là nguyên nhân gây tử vong, nhưng chỉ thu hút sự chú ý khi xảy ra các đợt nắng nóng cực đoan.
"Thực tế, nhiệt có thể gây tử vong ngay cả khi chưa đạt đến mức nguy hiểm rõ rệt", ông nhấn mạnh.
Ngưỡng chịu đựng nhiệt khác nhau tùy theo độ tuổi, cơ địa, thói quen và điều kiện sống. Đặc biệt, tại những nơi nhiệt độ ban đêm không đủ mát, nhiệt tích lũy có thể gây bệnh nghiêm trọng.
Hệ thống y tế quá tải
Sự gia tăng CKDu khiến hệ thống y tế El Salvador quá tải. Đơn vị chạy thận nhỏ tại San Pedro chỉ đáp ứng được hai ngày mỗi tuần, thấp hơn tiêu chuẩn ba ngày. Leiva cho biết Bệnh viện Quốc gia Rosales cũng trong tình trạng tương tự.
Jarquín tiết lộ có thời điểm chỉ có 5 suất điều trị cho 1.000 bệnh nhân cần chạy thận. Người trong danh sách chờ chỉ được điều trị khi có bệnh nhân đang chạy thận qua đời.
Tình trạng này khiến nỗ lực phòng ngừa của Jarquín và García-Trabanino càng trở nên quan trọng. Một số người có nguy cơ cao có thể kiểm soát huyết áp, thay đổi chế độ ăn và công việc để làm chậm tiến triển bệnh. García-Trabanino cho biết ông đã giúp bệnh nhân trì hoãn suy thận hơn 20 năm nhờ bù nước, cải thiện dinh dưỡng và điều trị thuốc.
"Phòng bệnh rất hiệu quả", ông khẳng định.
Jarquín cùng các tổ chức địa phương đang cung cấp xét nghiệm sức khỏe thường xuyên. Dù chưa phát hiện sớm CKDu, các xét nghiệm vẫn giúp nhận biết suy giảm chức năng thận. Nhờ kết quả xét nghiệm này, Oscar đã tìm đến phòng khám AGDYSA.
Trong phòng chờ, vợ Oscar an ủi anh bằng cái vuốt tay nhẹ nhàng. Nỗi lo của Oscar không chỉ là sức khỏe, mà còn là tương lai của gia đình. Họ sẽ sống ra sao nếu anh không thể làm việc? Liệu họ có phải bán gia súc để chi trả cho việc chạy thận không?
Oscar nhận tin tốt là anh chỉ mắc bệnh thận nhẹ. Anh thở phào nhẹ nhõm vì không cần chạy thận, ít nhất là hiện tại. Tuy nhiên, anh phải uống nhiều nước, nghỉ ngơi đầy đủ và tìm bóng râm khi làm việc.
"Đó là vấn đề sống còn", Jarquín nhấn mạnh.
Oscar gật đầu. Trong suốt buổi hẹn, anh không ngừng mỉm cười. "Gracias a Dios", anh thì thầm. "Gracias a Dios" (Tạ ơn Chúa).
