Những ứng viên sáng giá cho Nobel Y Sinh 2025
Các chuyên gia dự đoán ứng viên tiềm năng Nobel Y Sinh 2025 là khám phá về hormone tạo nên cuộc cách mạng giảm cân, cách các protein tự tổ chức, và kỹ thuật điều khiển não bộ bằng ánh sáng.
Vào đầu tháng 10, giới khoa học toàn cầu lại nín thở chờ những cuộc điện thoại định mệnh từ Thụy Điển. Năm nay, mùa giải Nobel diễn ra từ ngày 6 đến 13/10, và như thường lệ, giải Y sinh luôn là tâm điểm chú ý với những dự đoán sôi nổi.
Tâm điểm của các cuộc thảo luận năm nay là những khám phá về hormone điều hòa chuyển hóa GLP-1, nền tảng cho sự ra đời thế hệ thuốc trị tiểu đường và giảm cân đang tạo nên cơn sốt toàn cầu như Ozempic và Wegovy. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) năm 2022, hơn 1 tỷ người đang sống chung với bệnh béo phì. Con số này dự kiến tăng lên 1,9 tỷ vào năm 2035 nếu không có những biện pháp can thiệp hiệu quả. Vì tác động xã hội to lớn này, các nhà khoa học tin rằng đã đến lúc vinh danh những người hùng thầm lặng đằng sau các loại thuốc "kỳ diệu".
Li Zhao, nhà di truyền học tiến hóa tại Đại học Rockefeller, đặt kỳ vọng vào hai đồng nghiệp là Svetlana Mojsov, người đã xác định và mô tả đặc tính của dạng hoạt động của glucagon-like peptide-1 (GLP-1) và Jeffrey Friedman, người khám phá ra hormone leptin. "Cả hai công trình đều có tác động sâu sắc đến việc điều hòa trọng lượng cơ thể và hơn thế nữa", bà nói.
Ivan de Araujo, nhà thần kinh học từ Viện Max Planck, cũng đồng tình và đặc biệt nhấn mạnh vai trò của Friedman. "Leptin là hormone do tế bào mỡ giải phóng, cho phép não bộ theo dõi trữ lượng chất béo của cơ thể", ông giải thích. "Thật khó để nghĩ ra một khám phá nào khác trong y sinh học có sức ảnh hưởng lớn đến vậy".
Tuy nhiên, giải Nobel không chỉ tôn vinh những ứng dụng tức thời. Nhiều nhà khoa học cho rằng các khám phá sinh học nền tảng, vốn mở ra những hiểu biết hoàn toàn mới về sự sống, cũng xứng đáng được ghi nhận. Philip Wigge, nhà sinh học thực vật từ Đại học Potsdam, tin rằng giải thưởng nên thuộc về Anthony Hyman với công trình tiên phong về "tách pha lỏng-lỏng" (liquid-liquid phase separation).
Đó là một trong những nguyên lý "kinh ngạc" của tự nhiên, một cuộc cách mạng đang âm thầm định hình lại hiểu biết của chúng ta về tế bào. LLPS có thể được hình dung như cách những giọt dầu tự động kết tụ và tách khỏi nước. Bên trong môi trường đông đúc của tế bào, các phân tử protein và RNA cũng có khả năng tự tập hợp lại với nhau một cách linh hoạt, tạo thành những "khoang" đậm đặc không cần màng bao bọc.
Những "giọt" sinh học này hoạt động như các trung tâm phản ứng tức thời, giúp đẩy nhanh các quy trình thiết yếu của sự sống, từ việc sửa chữa DNA đến truyền tín hiệu. Khám phá ra cơ chế này không chỉ giải thích cách tế bào tự tổ chức một cách hiệu quả, mà còn mở ra những hướng đi mới trong việc tìm hiểu các bệnh nan y như Alzheimer, Parkinson hay ALS, vốn được cho là có liên quan đến sự rối loạn trong quá trình tách pha này.
"Tôi không thể nghĩ ra khám phá nào khác đã mở ra nhiều câu hỏi thú vị và hé lộ nhiều cơ chế tiềm năng về cách thức hoạt động của tế bào đến vậy. Công trình này chắc chắn sẽ đoạt giải Nobel, vấn đề chỉ là thời gian", Wigge nhận định.
Trong khi đó, lĩnh vực khoa học thần kinh cũng có những ứng cử viên nặng ký đã chờ đợi từ lâu. Karl Deisseroth tại Đại học Stanford, cha đẻ của "quang di truyền học" (optogenetics) - một kỹ thuật đột phá cho phép các nhà khoa học bật và tắt các neuron thần kinh bằng ánh sáng. Kỹ thuật này đã trở thành công cụ không thể thiếu trong gần như mọi phòng thí nghiệm khoa học thần kinh trên thế giới, thúc đẩy sự hiểu biết về các bệnh như Parkinson, trầm cảm và lo âu.
"Ảnh hưởng của quang di truyền học là vô cùng lớn", David Gate, nhà miễn dịch học thần kinh tại Đại học Northwestern, cho biết. "Rất nhiều người đã nghĩ ông ấy sẽ đoạt giải vào lần trước". Dù vậy, không phải ai cũng lạc quan. Sau nhiều năm chờ đợi, một số người như nhà thần kinh học Pieter Vanden Berghe từ Viện Não Leuven, bắt đầu hoài nghi về khả năng Deisseroth được vinh danh.
Cũng theo David Gate, một nhà khoa học lỗi lạc khác "có thể đã bị bỏ qua" là Pasko Rakic tại Đại học Yale, người đã phát hiện ra tế bào gốc não. "Ông ấy đã giành rất nhiều giải thưởng nhưng không phải là Nobel", Gate nói.
Từ năm 1901 đến nay, Ủy ban Nobel đã trao tổng cộng 115 giải Y Sinh. Người trẻ nhất từng đoạt giải là nhà khoa học Frederick G. Banting, được vinh danh khi mới 32 tuổi, vì đã khám phá ra insulin. Người cao tuổi nhất là Peyton Rous cho công trình phát hiện virus gây khối u. Ông được xướng tên năm 1966, ở tuổi 87.
Năm 2024, Victor Ambros và Gary Ruvkun được trao giải Nobel Y học cho công trình nghiên cứu về cơ chế điều hòa gene mới thông qua microRNA. Phát hiện này được coi là một bước đột phá trong lĩnh vực sinh học phân tử, mở ra những hướng nghiên cứu mới về vai trò của microRNA.
Người được giải sẽ nhận huy chương, bằng chứng nhận cá nhân và một khoản tiền thưởng. Năm 2012, giá trị giải thưởng giảm từ 10 triệu crown, còn 8 triệu do Quỹ Nobel cần củng cố tài chính.
