Chính phủ trả tiền, người Trung Quốc vẫn ngại sinh con
Chi phí nuôi con cao gấp 6 lần thu nhập, di sản tâm lý từ chính sách một con và áp lực cuộc sống khiến thế hệ trẻ Trung Quốc từ chối làm cha mẹ kể cả chính phủ áp dụng nhiều chính sách khuyến sinh.
Khi Zane Li lên 9 tuổi, em gái chào đời đẩy gia đình anh vào khoản nợ 100.000 nhân dân tệ (14.000 USD) tiền phạt vì vi phạm chính sách một con. Thời ấy là năm 2009, Trung Quốc đang nghiêm ngặt thực hiện kế hoạch hóa gia đình. Giờ đây, Li 25 tuổi, tỷ suất sinh của đất nước ngày càng giảm nên chính phủ áp dụng nhiều chính sách khuyến sinh kể cả trả tiền, song Li nói rằng không đủ động lực để sinh và nuôi một đứa trẻ.
Câu chuyện của Li phản ánh một thực tế đang diễn ra trên khắp Trung Quốc. Đối mặt với cuộc khủng hoảng nhân khẩu học có nguy cơ khiến đất nước "già trước khi giàu", chính phủ tung ra các gói trợ cấp tiền mặt và phúc lợi chưa từng có. Nhưng đối với một thế hệ bị định hình bởi di sản của chính sách một con như Li, áp lực cạnh tranh hủy diệt và chi phí nuôi dạy con cái cao ngất ngưởng, những nỗ lực này dường như quá ít và quá muộn.
Dân số Trung Quốc bắt đầu sụt giảm từ năm 2022, tổng tỷ suất sinh ở mức báo động 1,09 con/phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ, tương đương các xã hội già hóa như Nhật Bản và Hàn Quốc. Nhưng với GDP bình quân đầu người chỉ khoảng 12.850 USD, Trung Quốc nghèo hơn nhiều so với các quốc gia này ở cùng giai đoạn. Với gần 1/5 dân số trên 60 tuổi và lực lượng lao động sụt giảm nhanh chóng, viễn cảnh thiếu hụt lao động và hệ thống an sinh xã hội sụp đổ buộc chính phủ coi "an ninh dân số" là ưu tiên chiến lược quốc gia.
Để giải quyết khủng hoảng dân số, chính phủ triển khai chương trình trợ cấp quốc gia có hiệu lực từ tháng 1/2025, hỗ trợ 3.600 nhân dân tệ (khoảng 500 USD) mỗi năm cho mỗi đứa trẻ cho đến khi nó lên ba tuổi. Chính sách này triển khai trên diện rộng sau thí điểm ở một số địa phương, như tại Phàn Chi Hoa (Tứ Xuyên), nơi các gói thưởng tiền mặt đã giúp thành phố ghi nhận tăng trưởng dân số dương 4 năm liên tiếp. Cùng lúc, chính phủ cam kết miễn phí giáo dục mầm non, đồng thời phổ cập dịch vụ "đẻ không đau" tại các bệnh viện.
Tuy nhiên, rào cản lớn nhất của các nỗ lực khuyến sinh vẫn là chi phí. Một nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Dân số YuWa tại Bắc Kinh cho thấy chi phí trung bình để nuôi một đứa trẻ đến 18 tuổi ở Trung Quốc là 538.000 nhân dân tệ (75.000 USD), cao gấp 6,3 lần GDP bình quân đầu người. Tỷ lệ này biến Trung Quốc thành một trong những nơi nuôi con tốn kém nhất thế giới, vượt xa Đức (3,64 lần) và Nhật Bản (4,26 lần).
Bên cạnh tiền bạc là bức tường của sự mất lòng tin, một di sản tâm lý từ chính sách một con kéo dài hàng thập kỷ. "Trước thì cưỡng bức phá thai, giờ thì ép mang thai", một người dùng bình luận trên mạng xã hội, đính kèm biên lai nộp phạt năm xưa của cha mẹ mình. Đối với những người như Gao, 27 tuổi, ký ức bị gia đình giấu ở nhà bà để cha mẹ cố sinh con trai dẫn đến ngày nay cô quyết định không kết hôn. "Tôi biết rằng mình không thể cung cấp cho con một môi trường tốt", cô nói.
Sự hoài nghi này phản ánh qua tỷ lệ kết hôn, vốn đã giảm xuống mức thấp kỷ lục vào năm 2022, chỉ còn 6,8 triệu cặp - mức thấp nhất kể từ năm 1986. Trong khi chính quyền cố gắng "trau dồi văn hóa hôn nhân mới" bằng các đám cưới tập thể giá rẻ, nhiều người trẻ đã chọn "nằm thẳng" – một thuật ngữ chỉ việc từ bỏ cuộc đua xã hội. Bị cuốn vào văn hóa "nội quyển" (cạnh tranh khốc liệt) và lịch làm việc "996" (9h sáng đến 9h tối, 6 ngày một tuần), hôn nhân và con cái trở thành một gánh nặng xa xỉ.
"Bạn chỉ cảm thấy thôi thúc muốn có con khi bạn tin rằng những ngày sắp tới sẽ tốt đẹp hơn", June Zhao, một nhân viên văn phòng 29 tuổi ở Bắc Kinh, chia sẻ.
Trong lúc đó, các chính sách khuyến sinh đang vô tình tạo ra một "cái bẫy" cho phụ nữ. Áp lực về chi phí nghỉ thai sản khiến nhiều công ty ngầm hình thành quy tắc không tuyển dụng phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ. Emma Zang, một nhà xã hội học tại Đại học Yale, cho rằng chính phủ vẫn đang áp dụng "tư duy kỹ trị" mà chưa giải quyết được gốc rễ của sự phân biệt đối xử. "Hiện, việc làm cha mẹ trông như một cái bẫy, đặc biệt với phụ nữ", Zang nói. "Cho đến khi điều đó thay đổi, các khoản trợ cấp sẽ không bao giờ đủ".
Nghịch lý này được thể hiện rõ nét qua hình ảnh hàng loạt trường mẫu giáo và khoa sản trên cả nước phải đóng cửa vì thiếu trẻ em, kể cả khi chính phủ hứa hẹn xây thêm cơ sở hạ tầng. Kiki Wang, 28 tuổi, một giáo viên ở Giang Tô, vừa bị cho thôi việc. Cô kể lại lời hiệu trưởng nói với mình: "Không phải cô là giáo viên kém, chỉ là chúng tôi không có đủ học sinh".
Câu chuyện của cô giáo Wang là hình ảnh thu nhỏ cho mâu thuẫn mà Trung Quốc đang đối mặt. Các biện pháp khuyến khích tài chính, dù cần thiết, dường như bất lực trước một bức tường thành kiên cố được dựng nên từ chi phí sinh hoạt đắt đỏ, ký ức về chính sách một con, sự bất bình đẳng giới và một nền văn hóa cạnh tranh đến kiệt quệ.
Theo các chuyên gia, cuộc khủng hoảng dân số không chỉ là một bài toán kinh tế mà còn là một cuộc trưng cầu dân ý về niềm tin vào tương lai. "Chừng nào thế hệ trẻ còn cảm thấy tương lai của chính họ bấp bênh, thì mọi lời kêu gọi xây dựng thế hệ tiếp theo cho quốc gia sẽ chỉ là những thanh âm lạc lõng", một nhà dân số học nhận định.
Như Li, ở tuổi đôi mươi, chọn cách sống độc thân và gọi các giải pháp khuyến sinh là "muối bỏ bể".
Bình Minh (Theo CNN, Wall Street Journal, Mercator Institute for China Studies
